Lý thuyết Bài 19: Nhân dân Việt Nam kháng chiến Pháp xâm lược (1858 – 1873)
I. Liên quân Pháp-Tây Ban Nha xâm lược Việt Nam. Trận Đà Nẵng năm 1858
1. Vị trí Việt Nam đến giữa thế kỷ 19 (trước khi thực dân Pháp xâm lược)
Giữa thế kỷ XIX, Việt Nam là một nước độc lập, có chủ quyền nhưng bộ máy phong kiến đang khủng hoảng và suy yếu nghiêm trọng.
– Kinh tế:
+ Nông nghiệp sa sút, mất mùa, nạn đói thường xuyên,…
+ Công thương nghiệp bị đình trệ. Nhà nước thực hiện chính sách “bế quan tỏa cảng”, cách ly nước ta với thế giới bên ngoài.
– Quân: trở lại.
– Đối ngoại không chính đáng: cấm đạo, trục xuất tăng lữ, chia rẽ khối đại đoàn kết dân tộc.
– Xã hội: Nhiều cuộc khởi nghĩa nổ ra: Cao Bá Quát, Lê Duy Lương, Lê Văn Hối, Nông Văn Vân…
2. Thực dân Pháp ráo riết chuẩn bị xâm lược Việt Nam
– Nhờ thông thương và truyền đạo, các nước tư bản phương Tây đã sớm biết đến Việt Nam. Vào thế kỷ 17, người Anh đã cố gắng chiếm đảo Côn Lôn của Việt Nam, nhưng thất bại.
– Tư bản Pháp dùng đạo Thiên chúa làm công cụ xâm lược Việt Nam.
– Cuối thế kỷ 18, khi phong trào nông dân Thái Sơn nổ ra, Nguyễn Ánh đã cầu cứu các thế lực bên ngoài để khôi phục lại quyền lực. Giám mục Bá Đa Lộc chớp thời cơ cho tư bản Pháp can thiệp vào Việt Nam. Năm 1787, Hiệp ước Versailles được ký kết.
– Giữa thế kỷ XIX, Pháp tiến nhanh theo con đường công nghiệp hóa, tìm cách xâm lược Việt Nam nhằm tranh giành ảnh hưởng với Anh ở châu Á. Năm 1857, Napoléon III lập Hội đồng Đàng Trong để bàn cách can thiệp vào nước ta và chủ động xâm lược Việt Nam.
=> Việt Nam đang bị nguy cơ xâm lược.
3. Trận Đà Nẵng năm 1858
– Ngày 31/8/1858, quân Pháp – Tây Ban Nha dàn hàng trước cửa biển Đà Nẵng, định chiếm Đà Nẵng làm căn cứ tấn công Huế, nhanh chóng buộc nhà Nguyễn phải đầu hàng.
Pháp tấn công cửa ô Đà Nẵng (ảnh minh họa)
– Sáng 1-9-1858, Pháp gửi tối hậu thư nhưng không đợi trả lời đã nổ súng đổ bộ lên bán đảo Sơn Trà.
– Quân dân ta anh dũng chống xâm lược, thực hiện kế sách “vườn không nhà trống” gây cho địch nhiều khó khăn. Pháp bị cầm chân 5 tháng trên bán đảo Sơn Trà. Kế hoạch “đánh nhanh thắng nhanh” của Pháp bước đầu thất bại.
* Pháp chọn Đà Nẵng làm mục tiêu tấn công đầu tiên vì:
– Đà Nẵng là cảng nước sâu nên tàu chiến ra vào hoạt động dễ dàng.
– Có thể dùng Đà Nẵng làm bàn đạp tấn công Huế, buộc nhà Nguyễn phải đầu hàng, sẽ nhanh chóng chặn đứng cuộc xâm lược Việt Nam.
– Là nơi thực dân Pháp xây dựng cơ sở của giáo dân, dựa vào sự ủng hộ của giáo dân.
II. Cuộc kháng chiến chống Pháp ở Gia Định và các tỉnh miền Đông Nam Kì 1859-1862.
1. Kháng chiến ở Gia Định
– Tháng 2/1859, Pháp đánh chiếm thành Quy Định, quân triều đình nhanh chóng tan rã nhưng quân Pháp gặp nhiều khó khăn do hoạt động nghĩa quân. Kế hoạch “đánh nhanh thắng nhanh” của Pháp thất bại, chúng phải chuyển sang kế hoạch “đánh chiếm từng gói nhỏ”.
– Từ năm 1860, Pháp sa lầy vào các cuộc chiến tranh ở Trung Quốc và Xi-ta, buộc phải rút quân từ Đà Nẵng về Gia Định. Lực lượng của địch rất ít, tình thế vô cùng khó khăn. Nhà Nguyễn không tranh thủ phản công mà sai Nguyễn Tri Phương đóng phòng tuyến Chí Hòa trong “thế nguy”.
– Nghĩa quân do Dương Bình Tâm chỉ huy tiếp tục tấn công địch ở đồn Chợ Rẫy (7/1860), đồng thời ý kiến hòa hoãn xuất hiện ở triều đình Huế.
– Pháp bị mắc kẹt ở cả hai nơi (Đà Nẵng và Gia Định), lâm vào tình thế tiến thoái lưỡng nan. Triều Nguyễn chia làm hai phe: quân chủ và quân bình, gieo rắc lòng dân.
* Pháp lại tấn công Quy Định, nhưng không tấn công Bắc Kỳ
– Gia Định cách xa Trung Quốc sẽ tránh được sự can thiệp của nhà Thanh.
– Xa kinh đô Huế để tránh sự củng cố của triều đình Huế.
– Đánh chiếm Gia Định được xem như đánh chiếm kho thóc của triều đình Huế, gây khó khăn cho triều đình.
– Sau trận đánh, Gia Định sẽ tiến theo sông Cửu Long, đánh lại Campuchia (Cao Miên) để làm chủ lưu vực sông Cửu Long.
– “Sài Gòn có tiềm năng trở thành trung tâm thương mại lớn – xứ này sản vật phong phú, cái gì cũng đầy đủ.” Hơn nữa, lúc này Pháp phải hành động gấp vì tư bản Anh sau khi chiếm được Singapore và Hương Cảng cũng đang tràn vào Sài Gòn để nối liền một hải cảng quan trọng.
Pháp tấn công thành Quy Định2. Cuộc kháng chiến lan rộng ra các tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Hiệp ước 5-6-1862.
– Tháng 2/1861, Pháp tấn công đồn Chí Hòa, quân ta chống trả quyết liệt, nhưng do hỏa lực địch quá mạnh, Nguyễn Tri Phương buộc phải rút lui. Pháp hạ Định Tường (12-4-1861), Biên Hòa (18-12-1861), Vĩnh Long (23-3-1862).
– Phong trào kháng chiến của quần chúng, tiêu biểu là Tưởng Thiện Chín, Trương Định, Lê Huệ, Nguyễn Trung Trực đã làm cho Pháp hết sức bối rối khi nhà Nguyễn kí với Pháp Hiệp ước Niệm Thuật (5/6). 1862 gồm 12 điều.
* Hiệp ước Nhâm Tuất 5-6-1862
– Về lãnh thổ: triều đình Huế công nhận chính quyền của Pháp trên biển đảo Gia Định – Định Tường – Biên Hòa và Côn Lôn. Pháp sẽ trả lại Vĩnh Long nếu triều đình buộc nhân dân ngừng kháng chiến.
– Về thương nghiệp: việc mở 3 cửa biển Đà Nẵng, Ba-lát, Quảng Yên, cho phép người Pháp ra vào buôn bán tự do.
– Về quân phí: bồi thường cho Pháp 280.000 lạng bạc.
– Về truyền giáo: cho phép người Pháp và người Tây Ban Nha tự do truyền đạo Công giáo và dỡ bỏ lệnh cấm đạo.
* Lý do triều đình Huế ký hòa ước Nhâm Tuất với Pháp: nhân nhượng Pháp để bảo vệ quyền lợi của các giai cấp, thị tộc, cởi trói cho quân miền Nam đánh khởi nghĩa nông dân ở miền Bắc.
* Tỷ lệ:
– Đây là hiệp ước mà Việt Nam mắc phải nhiều thiếu sót và vi phạm chủ quyền lãnh thổ của Việt Nam.
– Bản hiệp ước thể hiện sự yếu kém của triều đình, bước đầu nhà Nguyễn đầu hàng thực dân Pháp.
III. Cuộc kháng chiến của nhân dân Nam Kỳ sau Hiệp ước 1862
1. Nhân dân ba tỉnh miền Đông tiếp tục kháng cự ngay cả sau hiệp ước 1862.
– Sau khi ký Hiệp ước Nhâm Thuật, triều đình nhà Nguyễn ra lệnh giải tán lực lượng khởi nghĩa chống Pháp ở 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ.
– Phong trào chống Pháp của nhân dân Đông Nam Bộ tiếp tục diễn ra:
+ Sự di chuyển của cư dân ĐNA diễn ra mạnh mẽ => gây nhiều khó khăn cho thực dân Pháp trong việc tổ chức quản lý các vùng đất mới chiếm được.
+ Các đơn vị khởi nghĩa vẫn không chịu buông súng mà ngày càng manh động. Nhìn chung, Khởi nghĩa Chiêng Định (1860 – 1862),…
Quỳnh Đình nhận soái ca
2. Thực dân Pháp đánh chiếm ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ
– Sau khi chiếm xong 3 tỉnh Đông Nam Á, thực dân Pháp bắt tay ngay vào việc tổ chức bộ máy cai trị và chuẩn bị cho việc mở rộng chiếm đóng.
– Pháp tố cáo triều đình Huế vi phạm nghĩa vụ theo Hiệp ước 1862.
– Lợi dụng sự suy yếu của triều đình Huế, ngày 20-6-1867, Pháp buộc Phan Thanh Jang đầu hàng thành Vĩnh Long không điều kiện.
– Từ ngày 20 đến 24-6-1867, Pháp chiếm Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên không tốn một viên đạn nào.
3. Nhân dân ba tỉnh miền Tây chống Pháp
– Phong trào kháng Pháp ở các tỉnh miền Tây Nam Kỳ ngày càng mạnh mẽ:
+ Một số nho sĩ vào Bình Thuận xây dựng Đồng Châu thư xã (do Nguyễn Thông đứng đầu) mưu kháng chiến lâu dài.
+ Nhiều cuộc nổi dậy nổ ra: Chiêng Kuen ở Tài Ninh; Phan Tôn, Phan Liêm ở Ba Tri; Nguyễn Trung Trực ở Hòn Chồng (Rạch Giá) Nguyễn Hữu Huân ở Tân An, Mỹ Tho…; Âu Dương Lân ở Vĩnh Long, Long Xuyên, Cần Thơ…
– Do lực lượng chênh lệch nên cuối cùng phong trào thất bại nhưng đã thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn và ý chí bất khuất của nhân dân Việt Nam.
* Bình luận:
– Từ năm 1862, phong trào nhân dân kháng chiến độc lập với triều đình vừa chống Pháp vừa chống sự đầu hàng của phong kiến.
– Cuộc kháng chiến của nhân dân gặp nhiều khó khăn do triều đình bỏ mặc, xa lánh các lực lượng kháng chiến.
SO SÁNH TINH THẦN CHỐNG THÂN CỦA VUA TUẤN NGUYÊN VÀ NHÂN DÂN TỪ 1858 ĐẾN 1873 GR.
– Triều đình tổ chức kháng chiến chống Pháp ngay từ đầu, nhưng đường lối kháng chiến thiên về phòng ngự, không chủ động tiến công, ảo tưởng về thực dân Pháp, yếu thế trước yêu sách của thực dân Pháp.
– Nhân dân tích cực kháng chiến với tinh thần kiên quyết, dũng cảm. Khi triều đình đầu hàng, nhân dân tiếp tục kháng chiến mạnh mẽ hơn trước, bằng nhiều hình thức linh hoạt, sáng tạo.
